کودکان اعضای فعال کودکی‌شان هستند؛ پس اگرچه کودکی صرفا دوره موقتی از زندگی افراد است اما برای جامعه، کودکی یک ساختار یا مقوله اجتماعی دایمی است که هیچگاه ناپدید نمی‌شود؛ اگرچه اعضای آن همواره تغییر می‌کنند و اگرچه ماهیت و مفهوم کودکی در طول زمان عوض می شود. کودکی به مثابه یک شکل ساختاری با سایر مقوله‌های ساختاری همانند طبقه، جنسیت و گروه‌های سنی تعامل دارد و از این رو سازوکارهای ساختاری این مقوله‌ها و دگرگونی‌های مربوط به آن، ماهیت کودکی را تحت تأثیر خود قرار می‌دهند.  

یکی از منابع مهم جامعه‌پذیری در کنار خانواده و مدرسه، صنایع فرهنگی و از جمله سینما است. جهت تبیین نقش سینما در جامعه‌پذیری کودکان لازم است در ابتدا به مفهوم جامعه‌پذیری و ابعاد آن بپردازیم. بخش عمده ای از تفکر جامعه‌شناسی درباره کودکان و کودکی از نظریه جامعه پذیری، یعنی فرایندی که کودکان به وسیله آن خود را با جامعه سازگار و جامعه را در خود درونی می‌کنند، نشئت می‌گیرد.

این تفکر بیش از همه بر جامعه‌پذیری اولیه در خانواده متمرکز شده است. تفکری که در آن کودک به مثابه موجودی است که جامعه را در خود درونی می‌کند. به عبارت دیگر در این نظریه کودک به مثابه عضوی جدا از جامعه نگریسته می‌شود که باید به منظور تبدیل شدن به عضوی کاملا کارکردی شکل بگیرد و به وسیله نیروهای خارجی هدایت شود.

در مجموع بایستی توجه داشت دو الگوی متفاوت از فرایند جامعه‌پذیری مطرح است؛ در مدل جبرگرایانه، کودک کاملا منفعل است. بر اساس این دیدگاه، کودک در آن واحد، هم موجودی شکل نایافته با امکان بالقوه مشارکت در حفظ جامعه در نظر گرفته می‌شود و هم خطری که باید از طریق آموزش دقیق کنترل شود و این در حالی است که در مدل سازه‌گرا، کودک به مثابه عاملی فعال و مشتاق آموزش در نظر گرفته می‌شود. در این دیدگاه کودک دنیای اجتماعی و جایگاه خود در این دنیا را به روشی فعالانه می‌سازد.

الگوی جبرگرایانه: جامعه کودک را به شکل دلخواه خود درمی‌آورد

این دیدگاه به توصیف چگونگی آماده‌سازی کودک از منظر جامعه می‌پردازد. منظور از آماده‌سازی، کنترل کودک به وسیله جامعه است. کودک از این رو آموزش می‌بیند تا در نهایت به عضوی لایق و مفید برای جامعه تبدیل شود. این مدل از جامعه‌پذیری به این دلیل جبرگرایانه نامیده شده که کودک اساساً نقش منفعلی بازی می‌کند.

الگوی سازه‌گرایانه: کودک جامعه را به شکل دلخواه خود درمی‌آورد

این رویکرد بیان می دارد که کودکان افراد ناقص الخلقه و ناتوان نیستند. آنها بخش وسیعی از عاملان اجتماعی را تشکیل داده و شهروندانی با نیازها و حقوقی خاص هستند. بنابراین کودکان دارای موقعیت اجتماعی همانند بزرگسالانند و شایستگی آن  را دارند که خود به  بیان افکار، اندیشه ها و دیدگاه هایشان درخصوص مسائل مختلف بپردازند و دیدگاه های آنان از منظر پژوهشی قابل استناد باشد. البته بایستی درنظر داشت که ممکن است کودکان دارای مجموعه  متفاوتی از توانمندی ها و شایستگی ها باشند، اما تمام این توانمندی ها نیز از مشخصه های قابل تشخیص ساختار اجتماعی هستند.

کودکان از همان نخستین روزهای نوزادی، اطلاعات برگرفته از محیطشان را تفسیر، سازماندهی و استفاده می‌کنند. آنها به دنبال آن هستند که با دنیای فیزیکی و نیز دنیای اجتماعی‌شان، ساختارهای ذهنی‌شان را بسازند. رشد اجتماعی کودکان اغلب نتیجه کنش‌هایی جمعی است که محل وقوع آنها جامعه است. بنابراین فعالیت‌های عملی کودکان با دیگران به کسب مهارت‌ها و دانش‌های جدیدی منجر می‌شود که همچون تحول مهارت‌ها و دانش‌های قبلی هستند. برای آنکه کودکان شیوه‌های رفتار را یاد بگیرند، ضروری است با اعضای آگاه‌تر جامعه گفت‌وگو کنند. جامعه و فرهنگ در تولید و انتقال ارزش‌های اخلاقی اهمیت بسیاری دارند و همچنین نقش واسطه برای آموزش اخلاقی ایفا می‌کنند.

ما در دیدگاه سازه‌گرایانه شاهد تأکید بر کنش‌های جمعی در زمینه‌های اجتماعی به عنوان امری ضروری برای رشد کودکان و تمام انسان‌ها هستیم. از این روست که نظریات جامعه‌شناسانه کودکی باید خود را از این دکترین فردگرایانه که رشد اجتماعی کودکان را صرفا به منزله درونی‌سازی مهارت ها و دانش بزرگسالان می‌پندازد، رها سازد. از منظر جامعه‌شناختی، جامعه پذیری منحصر به سازگاری و درونی‌سازی نیست بلکه شامل فرایندی از مناسب‌سازی، ابداع دوباره و بازتولید نیز می‌شود. بر اساس این قرائت از جامعه‌پذیری، درک اهمیت فعالیت جمعی و  اشتراکی بسیار مهم است. باید دریابیم کودکان چگونه با بزرگسالان و یکدیگر گفت‌وگو و مشارکت می‌کنند و در تولید فرهنگ سهیم می شوند.

با وجود این در خصوص جامعه پذیری، تأکید صرف بر جمعی و اشتراکی بودن این فرایند کفایت نمی‌کند. در اینجا مسئله خود اصطلاح جامعه‌پذیری است. این اصطلاح دلالتی فردگرایانه و آینده‌نگرانه دارد که اجتناب ناپذیر است. وقتی فردی این اصطلاح را می‌شنود بلافاصله مفهوم آموزش و آماده‌سازی کودک برای آینده در ذهنش تداعی می‌شود، در صورتی که اصطلاح بازتولید تفسیری، ابعاد ابداعی و خلاقانه مشارکت کودکان در جامعه را در نظر دارد. اصطلاح بازتولید، دربرگیرنده این مفهوم است که کودکان صرفا به درونی کردن جامعه و فرهنگ نمی‌پردازند، بلکه فعالانه در تولید فرهنگی و تغییر و تحولات آن نیز مشارکت دارند. این اصطلاح همچنین دلالت بر این دارد که کودکان به دلیل مشارکت در جامعه، هم تحت تأثیر الزامات ساختار اجتماعی موجود هستند و هم تحث تأثیر الزامات بازتولید اجتماعی. به عبارت دیگر کودکان هم از فرهنگ موجود جامعه تاثیر می‌پذیرند و هم با بازتولید رفتارها می‌توانند فرهنگ جامعه را بسازند.

شاید بتوانیم ساختن یک فیلم کودک را به دلیل ضرورت ظرافت، به کار کسانی تشبیه کنیم که حرفه‌شان خنثی کردن بمب است؛ اشتباهی کوچک، ممکن است به انفجاری مهلک بیانجامد. کودکان فیلم را بسیار جدی می‌گیرند و کاملا از آن تاثیر می‌پذیرند. دیدن الگوهای خوب رفتاری می‌تواند بر آنان تاثیرات شگرفی داشته باشد، سلایق بصری و تفکری آنان ارتقا دهد و آنان را تحت تاثیر رفتارهای شخصیت‌های داستان قرار داده به نحوی که از آن الگو پذیرند. ولذا دیدن الگویی از کودک که فعال، پرتحرک و پویا است می‌تواند کودکان را به همان سبک و سیاق بکشاند و با الگوی دوم جامعه‌پذیری همخوان کند. از آنجاست که هرچه به سینمای کودک و سینماگران کودک بپردازیم باز هم بسیار جای کار دارد.

ادامه دارد...